2. AZ ALTAICHI ÉVKÖNYVEK.

Az Altaichi Nagyobb Évkönyvek[1] használatát illetőleg az újabb forráskritikai irodalom általában ZEISSBERG[2] nyomán halad, ki csupán az 1041–1046. évek eseményeire nézve véli kimutathatónak az Évkönyvek és a magyar krónikák összefüggését s főleg e megállapításra támaszkodva ostromolja GIESEBRECHT feltevését, ki az 1033–1073. évek történetét az Altaichi Évkönyvekben egyazon író, egyidőben (1073–1076. közt) kidolgozott művének tartja.[3] ZEISSBERG és követői ezzel szemben időről-időre írt feljegyzéseknek tekintik az Altaichi Évkönyveket, melyeknek a magyar krónikás legfeljebb 1049-ig terjedő részét ismerhette. Az 1049. utáni egyezéseket (Zonuk comes, Vilmos és Pot) látszólagosaknak tartják, mert az 1060. hadjárat elbeszélésében a krónika sok ponton eltér az Évkönyvektől.

A legfontosabb szövegegyezések a következők:

Altaichi Évkönyvek. ANONYMUS. Budai krónika.
1003. Stephanus rex Ungaricus super avunculum suum Julum regem cum exercitus venit, quem cum apprehendisset cum uxore ac duobus eius filiis, regnum vi ad christianismum compulit.[4] (XXIV.) minor Gyula cum duobus filiis sui…

(XXVII.) Geula genuit … Saroltu …fuit mater S. Stephani… Stephanus subjugavit sibi terram Ultrasilvanam et ipsum Geulam vinctum in Hungariam duxit et per omnes dies vite sue carceratum tenuit, eo quod… noluit esse christianus…

(41. l.) Gyula… habebat filiam, nomine Zorath, de cuius pulchritudine duces provinciales diutius loquebantur, quam Geysa dux transduxit in uxorem. (65. l.) B. Stephanus bellum gessit contra proavum suum Gyulam …cepit Gyulam ducem cum uxore et duobus filiis suis et in Hungariam transmisit… quia nec ad fidem Christi conversus est… regnum eius Hungarie adjunxit.

Altaichi Évkönyvek. Zágrábi és Váradi krónika. Budai krónika. Gellért-legenda.
1041. Stephanus rex… filium fratris sui, digniorem in regno… cecavit et parvulos eiusdem exilio relegavit. (251. l.) Iste dux Vazul habuit tres filios, …Andreas, …Bela, …Levente. Dux autem Ladislaus Calvus… habuit filium, Bonuzulo qui vocabatur. (102. l.) Tradunt quidam, istos tres fratres filios fuisse Vazul ducis, ex quadam puella de genere Tatun, non de vero thoro ortos esse et ob hanc coniunctionem illos de Tatun nobilitatem accepisse. …filios Vazul: Endre, Bela et Levente…
1039. Schebis marchio Ungarie est defunctus. (72. l.) Sebus… (K. 78.1.: comes Sebus) effodit oculus Vazul… Stephanus… convocatis filiis… patrui sui, sive Andrea, Bela et Levente, consuluit eis, ut fugerent.

Altaichi Évkönyvek. MÜGELN krónikája
1041. Unius anni tempore tractavit [Petrus] eam [t. i. reginam] honorifice, quo peracto spatio destituit illam omni bono. Primum quidem predia… et pecuniam… ipse vi abstulit… In quadam etiam urbe eam locavit… ut nec ipsi potestas esset usquam progrediendi… do nam er [t. i. Peter] dy Kunigin Kasla all ir Wirde und Gewalt, die sie in dem Reich hett.[5]

Az 1041–1046. évek történetére vonatkozó ismert szövegegyezések[6] felsorolásának ismétlését mellőzve, csupán azt emelem ki, hogy a XI. századi Gesta írója nem követte mindenben híven forrását. Már Szent István történetében láttuk, hogy a Gyula elfogatásáról, valamint a Vazul megvakításáról szóló elbeszélést lényegesen kibővítette, pontos genealógiai adatokkal[7] egészítette ki. Ugyanezt tapasztaljuk később, midőn az András-Béla-párti főurakról – Viska, Bua és Buhná-ról – beszél, midőn a vértanuságra jutott püspökök nevét felsorolja s általában a hercegek visszatérésével kapcsolatos eseményeket sokkal bővebben adja elő. E bővítések mellett lényeges felfogásbeli s ennek következtében előállt tárgyi ellentéteket látunk a Gesta és forrása közt. Vazul megvakításának ódiumát krónikáink Gizellára hárítják át s ezért az altaichi Évkönyvek helyes genealógiáját mellőzve, Pétert Gizella testvérévé teszik. Az 1044. évi hadjárat elbeszélésénél az Alba-ellenes, de egyben magyar-ellenes előadást azzal enyhítik, hogy a császár győzelme után a németek borzasztó veszteségéről erősen színezve szólnak. E megfigyelés igen nagy fontossággal bír a következő részletek egyezésének megítélése szempontjából.

Altaichi évkönyvek. Budai krónika.
1051. Imperator iter disposuit, ut navigio descendens per Danubium… cum validi manu Baioariorum, Longobardorum, Saxonum etc. … ad Ungariam usque pervenisset.

[1055.Gebehardus patruus eius, Ratisbonensis episcopus…]

(108. l.) Cesar cum magna multitudine venit in Hungariam… sed et naves victualibus oneratas per Danubium misit in Hungariam, prefecitque eis episcopum Guebarth fratrem suum…Andreas et Bela omnes… igne combusserunt… Cumque Cesar intrasset ad Hungariam et venisset ad regiones combustas.
1051. …solo equestri itinere regionem intravit. Nec mora, ad quaecunque loca accessit, igne, ferro exceptis ecclessiis vastavit. Sed cum hostis palam luce occurrere non auderet et exercitus diuturnitate temporis fame laboraret, domum sese recepit…

[V. ö. 1030.:exercitus fame periclitabatur.]

Cesar igitur… similiter exercitus… miserabili fame periclitabantur… Concitato cursu in Teutoniam redire properarunt…exercitui suo fame oppresso…
1052. Rursus ad Ungros expeditio, sed nihil honoris vel utilitatis adquisitum regno. Cum enim urbem Preslawaspurch in finibus utriusque regni sitam, diutina premerent obsidione, … Sed cum etiam exercitui stipendia defecissent, in sua redierunt singuli cum exercitu, reversuri anno subsequenti.

[V. ö. 1030.: Rediit imperator de Ungaria sine militia et in nullo proficiens…]

(108. l.) Teotenicorum rex… obsedit castrum Poson …per octo ebdomadas obsidiendo nichil prificiens, effeminatus enervatusque viribus, rediit ad propria. Sequenti vero anno…
1058. His diebus legati Ungarorum sepissime veniebant pacemque fieri postulabant, et ut hec verior firmiorque haberetur in posterum regis sororem filio domini sui, nomine Salomoni, dari postulabant in coniugium. Hoc ubi tandem regni primatibus complacuit, rex cum matre in fines Ungarie venit, utriusque regni primores iureiurando pacem firmare fecit, sororem tradidit et mox se in Franciam recepit.

1060. Refertur supra qualiter soror regis Ungarorum fuerat nuptum data cui conventioni regis frater, Bel nomine cum filio non intererat, ideoque nostratibus semper suspecti erant.

rex Andreas, iam aperte cognoscens coniurationem fratris adversus se factam, adsumens reginam, filium nurumque, conlectaque non parva multitudine principum gentis suae… in Baioarium voluit extre, credens se in terra aliena tutiorem fore.

Quem frater cum magno exercitu insequitur, subitoque in faucibus viarum, quas portam regni, a tergo adgreditur, statimque nostris in arma ruentibus ingens pugna exoritur, summague vi utriusque bellatur. Sed Ungri, qui cum rege erant, fugiendo tantum sibi consulebant… ibique rex vivus capitur, sed… moritur. Regina tamen cum filio et nuru gentisque sue principibus in Baioariam egreditur. Capti sunt etiam ex nostris…Wilihalm Saxonicus marchio comes Poto, aliique quam plurimi. Inter multos, qui ibi fortiter pugnavere, virtusduorum emicuit maxime, scilicet Wilihalmi marchionis et Potonis comitis.

1061. Bel autem… marchionem… dimisisset… anno sequenti etiam reliqui omnes a captivitate sunt relaxati.

(109. l.) Cesar… misit ad Andream regem et Belam ducem, rogans perpetue pacis firmitatem… Filiam[8] quoque suam Sophiam, Salomoni, filio regis Andree daret in uxorem, propter perpetue pacis federa firmius roboranda.

(112. l.) Rex andreas mittens ad eum legatos, petivit ab eo, ut Sophiam, filiam suam Salomoni filio suo matrimonio copulandam, ut promiserat, concederet, Cesar, quemadmodum iureiurando promiserat, fideliter complevit. Regalibus itaque nuptiis iuxta fluvium Morva celebratis et federibus pacis firmiter roboratis Caesar et rex cum gaudio sunt reversi.

(114. l.) Andreas…filium suum… in regem fecit …et hoc Bele duci innotuisset… graviter est indignatus.

(114. l.) Bela dux… recessit in Poloniam… Quo audito rex Andreas, timens illius machinamenta, filium suum Salomonem transmisit ad imperatorem Teutonicorum, socerum suum. Secuti sunt autem eum plurimi primates Hungarie…

Dux Bela tribus agminibus reversus est in Hungariam …duxit exercitum super Andream regem … Vilhelmus vero et Poth duces Teutonico furore concitati in agminibus suis… transierunt et commisso prelio ab utraque parte fortiter est pugnatum… Porro Hungari, qui erant apud Andream regem… versi sunt ad ducem Belam. Rex Andreas…captus est ad portas Musun et… mortuus est. Sed et dux Bohemorum captus est et cecatus, Vilhelmus vero et Poth duces adducti sunt ad Belam ducem, qui eos libere abire permisit.

1063. Bel autem, qui Salomonem de regno expulerat, seseque iam regali unctione consecrari fecit… (116.) Dux Bela… victor cum triumpho venit in Albam, ibique regali diademate… est coronatus.
…rex ad fines Ungarie venit cum exercitu magno… ingressi… urbem quandam, quae Miesiginbuch dicitur, adeunt, hanc statuunt expugnare…

gens et tota illa terra sine sanguine per regem Henricum regi Salomoni est restituta, Salomon autem… invitavit regem ad Wizinburg, que est regni sui metropolis… muneribus regiae munificentie dignis eum honoravit… rex cum suis in Baioariam revertitur.

(122. l.) Imperator… cum exercetu Salomonem in Hungariam reduxit, ut regnum Hungarie sibi restitueret.

(123. l.) Salomon… in castro Musun munitissimo… resedit.

(122. l.) Rex itaque Salomon sine difficultate intravit in Hungariam… et securus venit in civitatem regiam Albam…[9]

Ipse imperator divite gaza Hungarie a rege Salomone largissime remuneratus, prospere rediit ad propria.


Semmi kétségünk sem lehet afelől, hogy az 1051–1063. évi eseményekre is az Altaichi Évkönyvek-et kell a Gesta forrásának tekintenünk. I. Béla családjának történetírója azonban e részben lényegesen kibővítette és átdolgozta a magyarokról és I. Béláról gyűlölettel szóló, határozottan Béla-ellenes évkönyvíró előadását. S nemcsak azért tette ezt, hogy Bélát dicsőítse, hanem azért is, mert erre a korra már megbízható szóbeli értesülései voltak kortársaitól.

Anélkül hogy itt az Altaichi Évkönyvek keletkezési körülményei felől folyt vita bírálatába bocsátkoznánk,[10] meg kell állapítanunk, hogy a Szent László-kori magyar író az Altaichi Évkönyvek összes (1063-ig terjedő) magyar híreit ismerte és átvette.

Meg kell tovább azt is állapítanunk, hogy az Évkönyveknek 1041–1063. évi összes magyar híreit ugyanarra a magyar forrásra kell visszavezetnünk s így e hírek az 1041–1063-ig terjedő, sőt az egész 1033–1073-ig terjedő rész egyidőben való keletkezése, GIESEBRECHT indokolt feltevésének helyessége mellett szólnak. A magyar királyi család belső viszályainak, az események részleteinek, a német szempontból jelentéktelen személyek (Toyzlan, Pezili, Zounuk stb.) nevének pontos ismerete az altaichi Évkönyvekben mindenesetre magyar forrás használatát bizonyítja. S e forrást közelebbről is meghatározhatjuk. Az évkönyvíró határozottan András- és Salamon-párti. Péter iránt nem elfogult, sőt inkább ellenséges. Bár ez a németek híve volt, kiemeli Gizellával szemben követett méltatlan eljárását és más hibáit. Trónvesztésekor is inkább a megvakítás tróngyalázó kegyetlen ténye felett háborodik fel, semmint személyes rokonszenvből. Andrásról – mint ellenségről – tárgyilagosan, Salamonról határozott szimpátiával, Béláról gyűlölettel, sőt megvetéssel szól. Ha ehhez hozzávesszük a magyar hírek megszakadását 1063-mal, Salamon trónraléptével, nem lehet semmi kétségünk afelől, hogy az altaichi író értesüléseit András német földre menekült özvegye és fia környezetéből szerezte. S az annál valószínűbb, mert ők, magának az évkönyvírónak tanusága szerint is (v. ö. 1060., 1061.) számkivetésük idején bajor földön tartózkodtak s az akkori osztrák őrgróf is állandó összeköttetésben volt András királlyal. A Salamont trónjára visszahelyező német sereg vezére pedig nordheimi Ottó bajor herceg volt, utóbb császári adományból az altaichi kolostor javainak élvezője.[11] Mivel az 1060–1063-ig német földön tartózkodó özvegy királyné és fia magyar környezetének (v. ö. 1060.) nem egy tagja maga is végigélte mindezeket az eseményeket, csupán szóbeli tudósítások használatát tarthatjuk bizonyítottnak. Mindazonáltal nem zárkózhatunk el attól a feltevéstől sem, hogy a magyar hírek egy I. András-kori magyarországi írott forrás közvetítésével kerültek Altaichba. Írott forrás használatára mutat az 1041. évi események közé Inde hoc ortum sit, audiat, qui velit bevezetéssel összefüggő előadásban történt beékelése. Ki kell azonban emelnem, hogy ha volt is ily írott forrás, azt a Szent László-kori Gesta írója nem ismerte és közvetlenül nem használta, mert ő kifejezetten az Altaichi Évkönyvekre hivatkozik a tradunt autem Teutonici kifejezéssel.

Az Altaichi Évkönyvek magyar híreinek eredete kétségtelenül jólértesültségét, de egyben pártosságát is bizonyítja. S ezért az azokat módosító XI. századi Gesta-író elbeszélése sem tekinthető hitelre érdemetlen, önkényes változtatásnak, a tények elferdítésének. Ellenkezőleg az ő előadásában a másik párt felfogása tükröződik vissza s a Béla-ág hiteles hagyományainak töredékei maradtak fenn. A történeti igazság mindenesetre a két pártos író felfogása között keresendő.

A mi szempontunkból azért is fontos az Altaichi Évkönyvek és a krónikák viszonyának s az előbbi keletkezési körülményeinek pontos megállapítása, mert ezáltal újabb bizonyítékát kaptuk a XI. századi Gesta Szent László-kori keletkezésének. Az 1063. évi adatokat bizonyosan, de ebből következőleg az összes 1073-ig terjedőket is magukban foglaló Altaichi Évkönyvek legkorábban Salamon uralkodásának utolsó évében kerülhettek hazánkba.

* * *

Az Altaichi Évkönyveket a Szent László-kori Gesta íróján kívül – úgy látszik – Szent István nagyobb legendájának egykorú írója is forrásul használta.

Altaichi Évkönyvek. Nagy legenda.

(FLORIANUS. I.)

A. 997. Adalbertus episcopus martirizatur.

1000. Imperator causa oracionis ad sanctum Adalbertum episcopum et martyrem Sclaviam intrat.

(15. l.) Anno dominice incarnationis DCCCCXCVII. … beatus Adalbertus episcopus… Ruziam ingressus est et ibidem cum palma martyrii coronatus est.
1030. Chonradus imperator in Ungariam cum exercitu properans… Rediit autem de Ungaria sine militia et in nullo proficiens… (24. l.) Chunradus imperator.. Pannonie terminos hostiliter conatus est invadere…

ad unumquemque ducem Germanorum… missus ab imperatore venit, qui ei redeundi mandatum intulit.

1033. Filium Stephani regis… post non multum temporis obiit, qui dictus fuerat Heinricus…

(1041.) Stephanus bone memorie rex, avunculus ipsius [Petri regis], cum filius eius patre superestite esset mortuus, quoniam alium non habuit filium, hunc fecit adoptivum ipsumque heredem regni locavit…

(25. l.) propter amorem filii superstitis…, Heinrici… hunc igitur fore superstitem regni eius heredem desideravit… A. 1031. vitam exitialem commutavit sempiterna.

(27. l.) de substituendo pro se rege Petro, videlicet sororis filio…

1038. Stephanus Ungarorum rex in die Assumptionis sancte Marie terminum fecit carnalis vita. Instabat tunc solempnitas… dies Assumptionis perpetue virginis Marie… Anno d. i. 1038-vo… animam celestis quieti beatitudinis inferendam tradidit.

A legendának ezek a Gestától független értesülései – bár szószerinti egyezést alig találunk – az Évkönyvek hatására mutatnak. Viszont más helyekből arra következtethetünk, hogy a legendaíró a Szent László-kori Gestát is ismerte és forrásul használta.

Legenda.
(12. l.) Erat tunc princeps quintus (HARTVIK: quartus) ab illo, qui ingressionis Ungarorum in Pannoniam dux primus fuit, nomine Geiza. A. LVIII. …nomine Geysam, quintum ducem Hungarie…

III.: De Almo primo duce…

XII.: …sunt egressi in terra Pannonia…

Z., V. 250.: …omnium ducum tempore ingressionis eorum in Pannoniam…

(14. l.) …per sanctum [Adalbertum] episcopum convertuntur et baptizantur… S.sanctus Adalbertus… episcopus… convertit et baptizavit…

Kn. 100. 1.: …baptizatus fuisse… a beato Adalberto episcopo… Stephanus… convertit.

(25. l.) …filii sancte indolis viri…, quem quasi iam unicum… Kn. 100.: S. …habuit filium unicum sanctum…
(21. l.) quoniam etsi ipse evangelizandi non assumpsit officium, predicatorum tamen dux et magister eius tutaminis et sustentationis instituit solatim. S.…ipse rex sua predicatione convertit Ungaros…

A. LVII.: Et dum beatus rex verba vite predicaret…


A két utóbbi hely polémiának látszik a Gesta felfogásával szemben. Mindazonáltal ez egyezések alapján nem merném határozottan állítani, hogy a legendaíró a XI. századi Gestát közvetlenül forrásul felhasználta volna.


[1] MG.SS. XX. 791–824. l. WATTENBACH id. m. 19–24. l.

[2] Id. ért. Zeitschr. f. die österr. Gymnasien. 1875. 491–511. l.

[3] MG.SS. XX. 776–779. l.

[4] Az évkönyvíró ezt a XI. század elejei Hildesheimi Évkönyvek-ből vette át. (MG. SS. III. 92. l.)

[5] DOMANOVSZKY: Mügeln krónikája. 14. l. A többi krónikából hiányzik ez a rész. KÉZAI úgy látszik felismerte ennek ellentétét a Gizella és Péter szövetségéről mondottakkal s ezért kihagyta. MÜGELN azután a régi Gestából, melynek III. István-kori folytatását használta (v. ö. a X. fejezetet), újra beiktatta e sort.

[6] Lásd a fejezet élén id. műveket.

[7] Erről lásd a XIII. fejezetet.

[8] A krónika III. Henrik 1051. hadjáratával kapcsolja össze az eljegyzést. Ezért szól leányról, nővér helyett.

[9] V. ö. 87. lapon szintén az Altaichi Évkönyvből vett résznél: Albam, que Teutonice Weyzenburg dicitur.

[10] Lásd ismertetését ZEISSBERG-nél. Id. h. 491–494. l.

[11] Ann. Altahenses ad A. 1065: abbatia Altahensia in beneficio datur Ottoni duci Bawarico.